Joop van Essen

Naam	Joop van Essen
Geboren	Amsterdam, 10 oktober 1922
Gestorven	Amsterdam, 12 april 2020
Functies	Regisseur, Cameraman, Producent
Bekend van	74 Dagen vorst, Carolientje
Periode actief	1941 - 1996
Werkt samen met	Bob Kommer, Nic Werner, Will Simon, Otto Verschoof, Egbert Altena

Eerste schreden in het filmvak

Joop van Essen groeit op in een arbeidersgezin in de Amsterdamse wijk Betondorp. Na zijn schooltijd begint hij als leerling stukadoor bij de coöperatie waarvan zijn vader lid is. Maar zijn grote liefde is film. Als hij in 1941 leest dat het net opgerichte Nederland Film in Den Haag medewerkers zoekt, meldt hij zich direct aan. Dit filmbedrijf was weliswaar aan de NSB gelieerd, maar veel van de medewerkers van Nederland Film zijn geen aanhangers van de ‘Nieuwe Orde’, maar specialisten die met hun filmkennis een boterham moeten verdienen. Van Essen doet er ervaring op op het gebied van animatie en documentaire.

In de tweede helft van 1943 moet Nederland Film zijn personeelsbestand inkrimpen. Van Essen wordt ontslagen. Hem wacht de Arbeidseinsatz in Duitsland. Na avontuurlijke omzwervingen krijgt hij een aanstelling bij de speelfilmstudio Wien Film. Hier werkt hij onder meer als camera-assistant voor de bekende Duitse regisseur Gustav Ucicky. Vele ervaringen rijker keert hij in het voorjaar van 1944 uit Wenen terug naar Nederland. Daar wordt hij benaderd door Bob Kommer. Kommer is een oud-collega van het inmiddels failliete Nederland Film en zal later eigenaar worden van een onder filmmakers geliefde studio in Den Haag. Kommer vraagt Van Essen om in Amsterdam de buitenopnamen te filmen voor de korte bioscoopfilm Rembrandtdag 15 juli 1944.

Mirror Film

Na de bevrijding gaat Van Essen aan de slag bij fotowinkel van J.J. de Goede, aan de Middenweg in Amsterdam. Het is de tijd van de babyboom en de albums die De Goede met babyfoto’s maakt, zijn enorm populair. Toch weet Van Essen de fotohandelaar ervan te overtuigen dat ook het medium film mogelijkheden biedt. Met een op de kop getikte tweedehands 16mm-camera en uit Frankrijk gesmokkelde Kodak negatieffilmrolletjes, maakt Van Essen de eerste films voor Mirror Film, de nieuwe filmafdeling van De Goede's fotozaak. Later zullen ook Nic Werner en Will Simon bij Mirror Film aan de slag gaan. Werner is erg succesvol in het winnen van sponsors, Simon neemt allerlei praktische zaken voor zijn rekening.

Reclameboodschappen

Om ‘de schoorteen te la laten roken’ probeert Mirror Film zoveel mogelijk opdrachten binnen te halen, net als andere filmbedrijven. Een destijds vaak gehoorde klacht over films die in opdracht van het bedrijfsleven worden gemaakt, is dat ze na hun feestelijke première op de plank belanden. De opdrachtgevers hebben geen idee hoe zij ‘hun’ film effectief kunnen inzetten. Mirror Film gooit het daarom over een andere boeg. Het bedrijf stelt opdrachtgevers voor om films voor ideële verenigingen of instellingen te financieren in ruil voor reclame voor hun eigen bedrijf. Zo ‘koppelt’ Mirror Film om te beginnen de chocoladefabriek Kwatta aan de Nationale Inspanning Welzijnsverzorging Indië (NIWIN), met als resultaat de film Post uit Nederland (1948). In deze film van 50 minuten, bestemd voor militairen in Nederlands-Indië, lezen acteurs brieven voor uit Nederland. Hiertussen zit een reclameboodschap van Kwatta, die niet meer dan een halve minuut duurt. In latere films, bestemd voor het Verbond voor Veilig Verkeer, wordt directe reclame vaak vermeden. Zo blijkt de sponsoring van Sterrit naar Uddel (1954), afgezien van de aftiteling, eigenlijk alleen uit de Verkade-koekjes die de drie bromfietsende echtparen tijdens hun picknick op de Veluwe eten. En de banden van de fiets waarop de zwaarlijvige Amerikaanse neef John in de film Pedaaltoeristen (1957) door Nederland rijdt, zijn van de sponsor van deze film, de fietsbandenfabrikant Vredestein.

Het productieproces

Naast bovengenoemde films maakt Mirror Film producties voor de meest uiteenlopende opdrachtgevers, van het Leger des Heils tot de Grontmij en van de Vakopleiding Detailhandel Textiel tot de Volkspartij voor Vrijheid en Democratie (VVD). Dit betekent dat voor elke film uitgebreid onderzoek moet worden gedaan. En ook moet er een goede relatie worden opgebouwd met de opdrachtgevers. Dit is niet altijd makkelijk, want hun voorstellen laten zich vaak niet goed of helemaal niet filmen. Van Essen wordt er met de jaren handig in om hier met respect voor de opdrachtgevers niet aan toe te geven.

Meestal zorgen de medewerkers van Mirror Film zelf voor het draaiboek, maar voor enkele producties is genoeg budget om een scenarioschrijver van buiten aan te trekken. Zo huurt het filmbedrijf reclameman Dimitri Frenkel Frank in voor Carolientje (1956). Deze film over de introductie van de ‘knipperbol’ in het verkeer krijgt in 1957 een echt bioscooproulement, in de Cineacs in Amsterdam, Den Haag en Rotterdam.

De keuze van de filmvorm wordt vooral bepaald door de doelgroep van de film. Is de doelgroep een publiek van specialisten, dan kiezen de makers voor een reportage of documentaire. Gaat het om scholieren, dan vertelt de film een ‘verhaaltje’. Mirror Films gebruikt hiervoor meestal amateur-acteurs. Van Essen bekwaamt zich in de loop van tijd in de speciale spelregie die deze amateurs vragen, in het bijzonder die van kinderen.

Vrije film

De cinematografische kwaliteiten van Van Essen blijven niet onopgemerkt. De vooraanstaande filmcriticus Janus van Domburg is zo onder de indruk van Van Essens opdrachtdocumentaire Semper Meliora (1958) dat hij zich afvraagt of het niet eens tijd wordt dat Van Essen ‘een volkomen vrijgevochten documentaire voor de dag tovert’ (De Tijd, 27 november 1958). Veel filmmakers in de opdrachtsector dromen ervan zo’n ‘vrije film’ te maken. Het Ministerie voor Onderwijs, Kunsten en Wetenschap biedt in de tweede helft van de de jaren 50 uitkomst met een speciaal subsidiepotje. Maar met uitzondering van Bert Haanstra’s Oscar-winnende film Glas (1958), blijken deze door de Rijksoverheid gesubsidieerde ‘vrije films’ geen succes. Van Essen waagt zich er sowieso niet aan. Hij heeft er “steeds te druk voor”, zo zegt hij tegen een journalist van De Telegraaf (15 maart 1962). Hij heeft dan trouwens al een keer een ‘vrije’ film gemaakt, want de documentaire 74 Dagen vorst uit 1947 over de barre winter van 1946-47 financierde hij zelf.

Hilvaria Studio’s

Als De Goede in 1963 stopt met Mirror Film, sluit Van Essen zich aan bij een project van bankierszoon Otto Verschoof. Verschoof laat een compleet geoutilleerde filmstudio neerzetten. Dat doet hij in Hilvarenbeek, want dat ligt ‘centraal voor de televisie centra Keulen, Bussum en Brussel’. Hilvaria Studio’s heeft twee dochtermaatschappijen: Ivar Spots voor reclamespots voor televisie en Safari Filmproducties. Deze maatschappij voor opdrachtfilms komt onder leiding van Van Essen.

De studio blijkt bedrijfsmatig geen succes. Van Essen brengt dan wel klanten uit zijn Mirror-tijd mee, zoals het Korps Rijkspolitie, maar toch maakt het bedrijf al snel verlies. En ook de vraag naar reclamespots is op dat moment, nog vóór de komst van de STER, niet groot. Midden 1966 bericht de pers over een reorganisatie van Hilvaria Studio’s, waarbij meer dan de helft van de 25 werknemers moet vertrekken. Van Essen haalt rond deze tijd bij de provincie Limburg nog wel een prestigieuze opdracht binnen voor een 35mm-film; Limburg, een ander gezicht. De film gaat door een conflict met Verschoof echter pas in 1969 in roulatie.

Eigen bedrijf: Joop van Essen Filmproduktie

Van Essen ziet zich hierna gedwongen om voor zichzelf te beginnen. Hij richt in 1969 zijn eigen productiemaatschappij op, simpelweg Joop van Essen Filmproduktie geheten. De firma betrekt geen dure kantoorruimte, laat staan dat ze een kostbare eigen studioruimte inricht: ze opereert vanuit Van Essens woning in Amsterdam-Oost.

Voor de eerste opdrachten kan hij terugvallen op zijn netwerk en gaandeweg komen er nieuwe opdrachtgevers bij, zoals de Coöperatie Cebeco Handelsraad en het Centraal Diergeneeskundig Instituut. Van Essen doet nu niet langer zelf het camerawerk voor zijn films, maar huurt hiervoor een cameraman in. Dit is vrijwel altijd Egbert Altena.

Nieuw is dat Van Essen ook voor de televisie gaat werken, zoals voor Socutera. Verder vraagt de inzamelingsactie Kom over de Brug’ hem voor Overal waar mensen wonen, een film over de resultaten van deze televisie-actie. Hiervoor reist hij naar Afrika, Azië en Noord- en Zuid-Amerika.

Pensionering

De opdrachtsector maakt in de jaren 70 en 80 een enorme groei door, maar Van Essen weet zich met succes staande te houden. Pas in 1996, als hij de pensioengerechtigde leeftijd inmiddels ruimschoots gepasseerd is, besluit hij te stoppen met filmen.

Films van Joop van Essen

In de collectie van Beeld en Geluid

ID	Titel	Onderwerp	Opdrachtgever	Technische gegevens	Jaar
1513842	Ik zie wat u niet ziet	Reclamefilm uit 1946 voor opticien Stork.	Opticien Stork	zwart-wit, stom, 15 min.	1946
1514204	De strijkgaren spinnerij	Film waarin rondleiding door een strijkgaren spinnerij in 1947.	Vakopleiding Detailhandel Textiel	zwart-wit, stom, 14 min.	1947
1514342	Feestelijke start van de Prins Bernhard Stichting	Verslag van de feestelijkheden in Eindhoven rond de oprichting van de Prins Bernhard Stichting.	Philips	zwart-wit, stom, 10 min.	1947
1521482	74 Dagen vorst	Documentaire over de strenge winter 1946-1947.	Onafhankelijke productie	zwart-wit, stom, 9 min.	1947
1522042	Post uit Nederland	Film voor in Indonesië gelegerde militairen, door Kwatta aangeboden aan Nationale Inspanning Welzijnsverzorging Indië (NIWIN)	Kwatta	zwart-wit, geluid, 50 min.	1948
1524162	Twee jongens en een auto	Gedramatiseerde jeugdfilm waarin twee jongens een autorit maken met hun oom. De film werd door Jamin aangeboden aan het Verbond voor Veilig Verkeer (VVV).	Jamin	zwart-wit, geluid, 50 min.	1949
4541771	Kijk uit	Film waarin de voorrangsregels in het verkeer worden uitgelegd. De film werd door Verkade aangeboden aan het Verbond voor Veilig Verkeer (VVV).	Verkade	zwart-wit, geluid, 17 min.	1951
1527043	De moderne bakkerij	Bedrijfsfilm met gedramatiseerd intro uitlopend op een rondleiding door een bakkerij.	Vermaat’s Bakkerijen	zwart-wit, geluid, 19 min.	1953
4542726	Flora 1953	Film over de bloemententoonstelling 'Flora' in 1953 in Haarlem.	Flora 1953	zwart-wit, geluid, 5 min.	1953
1527702	Luctor et emergo. Verwoest land wordt herboren	Voorlichtingsfilm over de reconstructie van de grond op het eiland Schouwen na de watersnoodramp 1953.	Grontmij	zwart-wit, geluid, 22 min.	1954
531222	Feest op Houdringe	Gefilmd verslag van groots personeelsfeest met toespraken van prominenten in Nederlands bestuur en met impressie van het spel 'Melodie der Aarde' waarin talloze ned acteurs aan deelnemen.	Grontmij	zwart-wit, geluid, 27 min.	1955
4533884	Klaar… over!	Geënsceneerde voorlichtingsfilm over het werk van de jeugd-verkeersbrigadiers. De film werd door Verkade aangeboden aan het Verbond voor Veilig Verkeer (VVV).	Verkade	zwart-wit, geluid, 40 min.	1955
1532742	Pedaaltoeristen	Toeristische verkeersfilm voor onervaren fietsers in Nederland. De film werd door Vredestein aangeboden aan het Verbond voor Veilig Verkeer (VVV).	Vredestein	zwart-wit, geluid, 35 min.	1956
1533086	Melk	Film over het productieproces van melk vanaf de boerderij tot de glazen fles op tafel anno 1956.	Utrechtse Melkunie	zwart-wit, geluid, 30 min.	1956
1535343	VIVO Festival	Film over de festiviteiten rond het lustrum van kruideniersorganisatie VIVO.	VIVO Kruideniersorganisatie	zwart-wit, geluid, 31 min.	1957
1535642	Semper Meliora, Steeds strevend naar verbetering	Film over de landschappelijke veranderingen in Nederland en overzicht van alle activiteiten van de Grontmij	Grontmij	zwart-wit, geluid, 36 min.	1957
1536502	Carolientje. Een film voor de voetgangers	Voorlichtingsfilm uit 1957 over (verkeers)rechten van voetgangers. De film werd door Verkade aangeboden aan het Verbond voor Veilig Verkeer (VVV)	Verkade	zwart-wit, geluid, 15 min.	1957
537482	Drie turven hoog	Film over kleuters in het verkeer. De film werd door Verkade aangeboden aan het Verbond voor Veilig Verkeer (VVV).	Verkade	zwart-wit, geluid, 11 min.	1958
1537622	Op het goede spoor	Promotiefilm voor Vredestein banden.	Vredestein	zwart-wit, geluid, 20 min.	1959
1538182	Hoe ‘s werelds beste banden gemaakt worden	Bedrijfsfilm van Vredenstein met uitgebreid verslag van het bandenfabricageproces.	Vredestein	zwart-wit, geluid, 32 min.	1959
1540162	Minder moeite, meer resultaat	Lezing voor boeren door een vertegenwoordiger van ILR (Instituut voor Landbouwtechniek en Rationalisatie.	Ministerie van Landbouw en Visserij	zwart-wit, geluid, 28 min.	1959
305257	Goede kleding	Film in het kader van een serie bedoeld om de boerenbevolking op het platteland moderner te laten leven.	Ministerie van Landbouw en Visserij	zwart-wit, geluid, 21	1960
4530945	Een van die vijf bent u	Voorlichtingsfilm over rijgedrag, gefinancierd door Verkade.	Verkade	zwart-wit, geluid, 28 min.	1960
1526622	Waarom dààr wel?	Verkeersfilm waarin aan de hand van een aantal sporten wordt stilgestaan bij het verkeersgedrag.	Verbond voor Veilig Verkeer	zwart-wit, geluid, 4 min.	1960
1541263	Oom Joachim’s testament	Toeristische verkeersfilm in raamvertelling rond het testament van 'Oom Joachim'. De film werd door Vredestein aangeboden aan het Verbond voor Veilig Verkeer (VVV).	Vredestein	zwart-wit, geluid, 28 min.	1961
1541482	Er dreigt gevaar	Voorlichting in opdracht van het Groene Kruis over de veiligheid van kinderen in huis, afgezet tegen de volwassen gevaren in de maatschappij van 1961.	Groene Kruis	zwart-wit, geluid, 16 min.	1961
4531759	Een schot in de roos	Wervingsfilm van de politie.	Korps Rijkspolitie	zwart-wit, geluid, 22 min.	1962
1542062	U.T. op de korrel	Bedrijfsfilm voor U. Twijstra oliefabrieken over onderzoek en geindustrialiseerde bereiding van specifieke mengvoeders t.b.v. (pluim)veeteelt.	U. Twijnstra Oliefabrieken	kleur, geluid, 26 min.	1962
1544062	Karting. Een BP-film	Introductie uit 1963 van karting als recreatie- en wedstrijdsport.	BP	kleur, geluid, 15 min.	1963
4428243	Alleen?	Voorlichtingsfilm van Nederlandse Vereniging Bescherming Voetgangers, waarin een klein meisje op pad wordt gestuurd voor een boodschap; onderweg staat zij aan de gevaren van het verkeer bloot.	Nederlandse Vereniging Bescherming Voetgangers	zwart-wit, geluid, 5 min.	1964
4532295	U spreekt met de Rijkspolitie	Wervingsfilm (in de vorm van speelfilm) over de werkdag van een postcommandant van de Rijkspolitie.	Korps Rijkspolitie	zwart-wit, geluid, 30 min.	1964
4475870	De klant is gewillig, maar… het vlees was zwak	Instructiefilm voor winkelpersoneel over de presentatie van vleeswaren in CO-OP supermarkten.	Co-op Nederland	kleur, geluid, 13 min.	1964
3952444	Met dinky op stap	Gedramatiseerde film waarin aap Dinky ontsnapt en er bij de achtervolging gevaarlijke verkeerssituaties ontstaan.	Verbond voor Veilig Verkeer	kleur, geluid, 18 min.	?
544810	Limburg. Een ander gezicht	Promotie van de provincie Limburg in 1968. Met nadruk op de herstructurering van industrie, infrastructuur en cultuur.	Provincie Limburg	kleur, geluid, 25 min.	1969
1547102	HOLEC	Film waarin de activiteiten en enkele prestige projecten van de elektrotechnische bedrijven binnen de HOLEC-combinatie worden gepresenteerd.	HOLEC Combinatie	kleur, geluid, 15 min.	1974
1548382	Overal waar mensen wonen	Evangelische film over de ontwikkelingsprojecten die met donaties aan Stichting Kom over de brug zijn gefinancierd.	Stichting Kom over de brug	kleur, geluid, 15 min.	1974
1548542	Moses of the Masaai	Evangelisch verslag van de bekering van een Kenyaanse Masaai leider in 1974.	Nederlands Bijbelgenootschap	kleur, geluid, 51 min.	1974
1548822	Spelenderwijs	Socutera inzamelingsactie voor Prins Bernhard Cultuurfonds.	Socutera	kleur, geluid, 5 min.	1976
1548922	Seacamels today	Film over het transport van een booreiland over de Indische oceaan.	ITC	kleur, geluid, 21 min.	1977
1549082	Hominum animaliumque saluti. Tot heil van mens en dier	Uitgebreid overzicht van alle activiteiten van het Centraal Diergeneeskundiig Instituut.	Centraal Diergeneeskundig Instituut	kleur, geluid, 33 min.	1983
4530751	In de maalstroom van het mengvoer	Bedrijfsfilm van de coòperatie Cebeco Handelsraad over het productieproces van mengvoer, de kwaliteitscontrole en -verbetering.	Co-operatie Cebeco Handelsraad	kleur, geluid, 61 min.	1984