Jan van der Does

Jan van der Does (1960)

Naam	Jan van der Does
Geboren	Onbekend, 10 november 1931
Functies	decorontwerper
Bekend van	decors van Zo is het toevallig ook nog 's een keer, Johnny en Rijk, Mies en scène
Periode actief	vanaf 1953
Werkt samen met	Peter Zwart, Cor Hermeler, Freek Biesiot
Gallery	Gallery
Jan van der Does in de media Oeuvre Jan van der Does

Na een studie aan de Academie van Beeldende Kunsten in Den Haag (richting reclame) en Kunstnijverheidsschool in Amsterdam (richting grafisch ontwerp) en wat korte praktijkervaring, solliciteert Jan van der Does bij de NTS. Daar wordt hij in 1953 in dienst genomen als ontwerper op de afdeling van Peter Zwart. Hij houdt zich bezig met titelkaarten, illustraties, maquettes, special effects, animaties en grafisch ontwerp voor programma's. In 1956 is er al sprake van een kleine grafische onderafdeling die door Van der Does geleid wordt.

In een kranteninterview in de Gooi en Eemlander van 7 april 1956 vertelt hij over zijn werkzaamheden. Zo maakte hij van houten schijfjes en chocoladeblikken vliegende schotels die aan nylon draadjes door de studio zweefden. Dit ter aankleding van een voordracht van een professor die op televisie over ruimtevaart kwam vertellen. De journalist vertelt erbij dat het er op het scherm prachtig uitzag: de camera kon de snelheid van de vliegende schotels niet goed registeren waardoor de kijkers thuis een witte staart achter de schotels zag.

Jan van der Does bij de opname van de leader voor Pipo de Clown in 1957-8

Van der Does bouwt soms ingewikkelde mechanieken (van meccano) om het televisiebeeld te laten bewegen, maar hij gebruikt ook hele gewone attributen zoals ballons. Bijvoorbeeld voor de 'leader' van Pipo de Clown (bekijk de hier de foto's). Eveneens met behulp van een ballon tovert hij het hoofd van Tante Hannie uit een uit elkaar spattend paasei. Verder verklapt Van der Does in het kranteninterview dat de woest golvende zee op het scherm opgewekt wordt door met een rietje in een klein aquarium met melk te blazen en dat het langzaam leger wordende kopje uit het AVRO-pauzebeeld uit niets anders bestaat dan beschilderd karton en een simpel papieren schuifje.

De afdeling maakt de special effects en animaties op verzoek van de regisseur. Maar deze moet er wel financiële ruimte voor hebben. Animaties die meerdere malen vertoont moet worden, zoals het angstaanjagende titelfilmpje voor de serie Morgen gebeurt het, worden soms op film opgenomen. Dat was een dure aangelegenheid en koste ook veel voorbereidingstijd: de film moest dan immers ontwikkeld worden. Daarom wilde niet elke regisseur filmrollen in zijn of haar programma en worden veel animatie live voor de camera tot stand gebracht. Het kalligraferen van titelrollen behoort ook tot de taken. Deze lange stroken papier gebruikt men niet alleen voor de aftiteling, tijdens muziekprogramma's en shows draait de toneelmeester geïllustreerde rollen af voor de camera zodat daarachter het changement kan plaats vinden.

Vanwege de toenemende werkzaamheden begin jaren zestig wordt de afdeling Ontwerp in 1962 echt opgesplitst in een Grafische afdeling en een Afdeling Decorontwerp. Ger van Essen neemt de plaats in van Van der Does als hoofd van de grafici en Van der Does wordt chef van de decorontwerpers. Want sinds 1959 is Van der Does zich meer gaan richten op decorontwerp. Zijn eerste opdracht als chef van de decorontwerpers is voor het televisiespel De grote veroveraar in 1962.

Het ontwerpen van een decor in de kleine televisiestudio's is moeilijk, want een televisiedecor moet vooral ruimte creëren. Met de juiste belichting, een tactisch ontwerp (bijvoorbeeld door het verbergen van de naad tussen de vloer en de rondhorizon) en de vertekening van de cameralens lukt het soms om een naturalistisch decor met diepte neer te zetten. Maar in een interview in het tijdschrift Draadloos van 14 september 1961 vertelt Van der Does dat abstracte decors zijn voorkeur hebben, want zo zegt hij: "Je moet dan voor honderd procent creatief werken."

Een van de programma's waar Van der Does het meest trots op is, is televisieprogramma Alceste, een televisie opera van componist en tekstschrijver Ton de Leeuw. Het werk ingestuurd naar de Prix Italia in de zomer van 1963, maar valt helaas niet in de prijzen. De opera onder regie van Leen Timp wordt gecompleteerd door etsen van Anton Heyboer, lichteffecten van Joop Enkelaar en een spectaculair decorontwerp van Van der Does. Het decor bestaat uit een naadloze ruimte met een podium met vier verschillende niveaus en acht driehoeken. Daarachter staat een stalen kolom, opgebouwd uit stalen pijpen van verschillende diameters en op de voorgrond staat een vergelijkbare kolom. Onder de driehoekige delen van het podium wordt licht geprojecteerd.

Begin jaren zeventig is de Afdeling Decorontwerp uitgegroeid tot zo'n dertig ontwerpers en assistenten. Peter Zwart, de chef van de Hoofdafdeling Ontwerp, is veel afwezig vanwege zijn onderzoek naar kleurentelevisie bij Philips. Van der Does neemt, eerst als adjunct, later als chef, zijn taken over. Ondertussen verlangen de decorontwerpers hervormingen en democratisering van de NOS. Door dit protest treedt Van der Does in 1974 terug en wordt Freek Biesiot door de decorontwerpers gekozen als tijdelijk chef van de hoofdafdeling Ontwerp.

In 1976 is Van der Does nog wel betrokken bij een aantal televisieprogramma's en de organisatie van het door de NOS en Stichting Film en Wetenschap gehouden International TV Design Colloquium '76 in Utrecht. In 1975 start Van der Does met lesgeven aan de faculteit Bouwkunde van de TU Delft. Als hoogleraar overdrachtstechnieken en vormleer geeft hij studenten les in het toepassen van visuele middelen om bouwkundige ontwerpen te verbeelden en herkenbaar over te dragen.

In juni en juli 2010 is een deel van het omvangrijke oeuvre van Van der Does tentoongesteld in het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid. In de tentoonstelling zijn de decors uitgelicht die Van der Does heeft ontworpen voor de voor televisie geregistreerde theaterstukken. Gelijktijdig is ook het vrije werk van de ontwerper te zien in het Mediacentrum op het Mediapark.