TV-versierders bij Beeld en Geluid

TV-versierders bij Beeld en Geluid Symposium Televisievormgeving 31 oktober 2008

Deel 1

Pieter van der Heijden (directeur van de experience) introduceerde het symposium. Het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid ziet het niet alleen als haar taak om audiovisuele collecties te beheren, maar ook om deze aan het grote publiek te ontsluiten en te voorzien van context. Het organiseren van symposia, zoals deze, hoort dus ook bij de taak die Beeld en Geluid zich stelt.

Pieter van der Heijden gaf aan dat televisievormgeving een onderwerp is waar nog maar weinig onderzoek naar is gedaan, terwijl in de depots prachtig grafisch en audiovisueel materiaal te vinden is. Dit symposium is dan ook bedoeld om dit onderwerp eens in het voetlicht te plaatsen met de hoop dat professionals, studenten en anderen geïnteresseerd raken in de geschiedenis van leaders, stationcalls en logo’s. De hoge opkomst stemde wat dat betreft hoopvol.

De gastheer Max Kisman, zelf ook een audiovisueel ontwerper, introduceerde daarna de sprekers en de ontwerpers.

Esther Cleven (sinds 2004 bijzonder hoogleraar Moderne typografie en grafische vormgeving aan de Universiteit van Amsterdam en conservator grafische vormgeving van het Graphic Design Museum in Breda) gaf de eerste lezing. Ze ging in op de vraag waarom een aantal media (waaronder televisie, maar ook bijvoorbeeld reclame) niet of nauwelijks deel uitmaken van het canon van de Nederlandse grafische vormgeving. De Vereniging van Ambachts- en Nijverheidskunst (VANK) heeft daar een grote rol in gespeeld. Door hun hoge idealistische eisen aan het lidmaatschap van de VANK ontstond er in het vakgebied van vormgeving een duidelijke scheiding tussen ‘goede’ grafische vormgeving (bijna vrij werk of kunst te noemen, vaak opdrachtgevers in de culturele sector en de overheid) en de ‘reclame’ (toegepaste vormgeving die dienstbaar is naar de opdrachtgever, vormgeving voor populaire cultuur en reclame). Cleven stelt dat een van de oorzaken is waarom televisievormgeving, net als reclamevormgeving en webdesign buiten de canon valt.

Daarna vroeg ze zich af in hoeverre er overeenkomsten zijn in historische ontwikkelingen tussen televisievormgeving en grafisch vormgeving. In de periode van 1920 (wanneer de meeste omroepverenigingen opgericht worden) tot de jaren vijftig zijn er veel overeenkomsten; voor emblemen (wat we nu logo’s zouden noemen) wordt een beeldtaal gebruikt van de heraldiek: schilden, vaandels en leeuwen. Vanaf de jaren zestig zijn er wat betreft de huisstijl en het logo duidelijke veranderingen. Ten eerste worden er pogingen gedaan om tot een huisstijl te komen; een eenduidige vormgeving voor de hele vereniging en ten tweede wordt daar een hele andere, veel duidelijkere stijl voor gebruikt. Ten derde worden logo’s bewegend gemaakt, met behulp van animatie, liefst op de maat van een herkenbare melodie. Vanaf het moment dat de grafiek gaat bewegen zou je kunnen stellen dat het vakgebied van televisievormgeving zich anders gaat ontwikkelen dan de grafische variant. Ook de mogelijkheid van driedimensionale computeranimatie wordt op televisie veel intensiever benut dan het geval is bij grafische vormgeving. Dat heeft te maken met het feit dat het medium televisie geen tweedimensionaal grafisch medium is. De mogelijkheid voor televisieontwerpers om naast beweging ook een ruimtelijke dimensie aan hun ontwerpen te geven, is dan ook een logische stap.

De tweede spreker was Charles Forceville (docent Mediastudies aan de Universiteit van Amsterdam). Vanuit de cognitieve linguïstiek bestudeert hij picturale metaforen in foto’s en bewegend beeld in reclame en andere populaire kunstvormen. Onlangs heeft hij een klein onderzoek gepubliceerd over reclamebumpers (op Nederland 1, 2 en 3) en hun veranderende rol als grensmarkeerders tussen publieke boodschap en reclame boodschappen. Zijn lezing was gebaseerd op dit onderzoek.

Aan de hand van voorbeelden van reclamebumpers liet Forceville zien hoezeer deze zijn veranderd in de afgelopen decennia. In de jaren zeventig zwaaide Loeki de Leeuw gedag als het eind van het reclameblok in zicht was, de melodie van de openings- en eindebumper verschilden en de bumpers duurde lang; zo’n 10 seconden! In de loop van de jaren zijn reclamebumpers korter geworden, Loeki verdween en daarmee ook het duidelijke verschil tussen begin en eind bumper. Reclamebumpers hebben een tweede functie erbij gekregen: naast grensmarkeerders zijn ze nu ook onderdeel van de zenderstyling. En de hoeveelheid programma-promo’s tussen programma’s, reclameblok en ook binnen het reclameblok, is enorm toegenomen. Forceville concludeert dat reclamebumpers niet meer de functie hebben om het verschil tussen reclame en publieke boodschap te markeren, zoals in de wet en de reclamecode is vastgelegd, maar dat ze steeds meer ingezet worden om juist verwarring te scheppen over de vraag waar de grens ligt.

Met de zaal ontstond enige discussie na aanleiding van zijn lezing. Een werknemer van de RTL Creative merkte op dat zij ook heel erg die grenzen opzoeken; hoe stop je zoveel mogelijk promotie voor de zender of programma’s in de bumpers, maar dat dat wel volledig binnen de wet en de richtlijnen van de reclamecommissie gebeurd. Forceville antwoordt dat zo’n een strategie veel voordeel heeft, maar dat kijkers in verwarring worden gebracht omdat zij een moment twijfelen over welk script ze in moeten schakelen om hetgeen wat ze (gaan) ziet te interpreteren. Voor de zender en reclamemakers een goede zaak, maar voor de kijker niet.

Deel 2

Na de pauze leidde Max Kisman het gesprek met de drie uitgenodigde ontwerpers: Jaap Drupsteen, Rob van den Berg en Oskar Luyer.

Unaniem waren ze in hun oordeel over televisievormgeving van nu; het ziet er erg en professioneel uit, maar je ziet maar weinig de persoonlijke signatuur van de ontwerper terug.
Elke ontwerper heeft zo zijn eigen stokpaardje. Jaap Drupsteen’s carrière heeft zich vanaf 1965 toen hij bij de NTS grafische afdeling kwam werken steeds meer gefocust op de relatie tussen beeld en muziek. Hij begon die zoektocht als vormgever op televisie, later als vormgever/regisseur en nu is hij veejay. De carrière van Oscar Luyer verloopt eigenlijk in tegengestelde richting; hij begon juist tijdens zijn opleiding met veejayen en is vanaf midden jaren negentig steeds meer voor televisie gaan werken. Rob van den Berg’s stokpaardje zijn de infographics: de vormgeving die puur en alleen informatie overbrengt. Die fascinatie startte toen de Amiga computers hun intrede deden op de grafische afdeling van de NOS. Hij ontwierp op deze computer graphics voor vele spelletjes-, nieuws- en actualiteitenprogramma’s.

Tentoonstelling

In het kader van het symposium werden ook enkele objecten uit de collectie van Beeld en Geluid vertoont. Waaronder een tweetal apparaten die gebruikt werden voor het maken of in beeld brengen van televisievormgeving. Zo was er een klapstandaard te zien, deze werd gebruikt voor het opnemen van titelkaarten. Verder waren de incomplete overblijfselen van de Quantel Paintbox naar boven gebracht. Deze computer werd omstreeks 1986 door de NOS voor drie ton aangeschaft voor de televisievormgevers. Het was een revolutionair, maar lastig te bedienen apparaat waarop men bewegend beeld digitaal kon bewerken.

In de vitrinekasten was een kleine selectie uit het grafisch materiaal uit de collectie tentoongesteld. Het liet zien hoe gevarieerd het werk van televisieontwerpers is: er liggen onder andere storyboards van Jaap Drupsteen uit begin jaren zeventig voor de VPRO-televisievormgeving, animatiemateriaal voor kinderprogramma’s van Henk Vermolen en Hans de Cocq, bewegende titelkaarten voor een televisiecursus Frans en enkele van de honderden landkaarten die de NOS grafici jarenlang maakten voor het NOS Journaal.

Tijdens het symposium werden er vier titelrollen uitgerold en vertoont. Vanwege hun lengte en kwetsbaarheid worden deze rollen bijna nooit tentoongesteld. Na het eerste deel waren dat twee titelrollen in zwart-wit ontworpen door Hans de Coqc, één rijkelijk geïllustreerde rol uit 1964 voor het programma K-wartaal en de aftiteling van een Sinterklaasprogramma (Sinterklaas is jarig – Het zoekgeraakte boek) uit 1968. Na afloop van het symposium werden twee titelrollen in kleur uitgerold van ontwerper Ton Holst, de eerste grafisch ontwerper in dienst bij de Nederlandse Televisie Stichting. Dit waren de openingstitels voor Zeg maar Jacco uit 1965 en Een land waard om in te leven uit 1977.

Avondprogramma

Het avondprogramma sloot aan op het symposium met twee bijzondere vertoningen:

In TV Design: For Whom? (NOS, 1986) proberen ontwerper Frans Lasès en programmamaker Leo Akkermans erachter te komen wat nu eigenlijk het nut is van vormgeving op televisie. Hebben kijkers het in de gaten als de leader van het journaal weg gelaten wordt? Hoe herkenbaar zijn de logo’s die de omroepverenigingen gebruiken. De film werd ingeleid en nabesproken door Lasès met dezelfde tekst waarmee hij de film in 1986 op het congres presenteerde.

The flood (NOS, 1985) van Jaap Drupsteen laat zien hoe televisie er uit kan zien als ontwerpers hele programma’s maken in plaats van alleen de leader en de aftiteling. Igor Strawinski componeerde het muziekstuk The Flood in 1961-1962 speciaal voor televisie, maar eigenlijk vond hij dat concerten op televisie ‘een immense verveling’ waren om naar te kijken. Drupsteen visualiseerde Strawinski’s opera met een combinatie van grafiek, live-action en trucage. Dat resulteerde in een televisieproductie die Strawinski onmogelijk saai zou kunnen noemen en waarvoor Drupsteen in 1987 de prestigieuze televisieprijs Prix Italia ontving.

De vertoning van The Flood werdt vooraf gegaan door een fragment uit het retrospectief dat Renske Douwes Dekker in 2006 (VPRO/Geschiedenis) over het werk van de ontwerper maakte. Hierin komt Drupsteen aan het woord over de vele muziektheaterproducties die hij als vormgever en regisseur heeft gemaakt.

Organisatie

Het symposium TV versierders is georganiseerd door het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid en mogelijk gemaakt door Beelden voor de Toekomst. Daarin werken het Filmmuseum, Beeld en Geluid, Kennisland, het Nationaal Archief, de Centrale Discotheek Rotterdam en de Vereniging van Openbare Bibliotheken samen aan het redden en ontsluiten van ons audiovisueel erfgoed: