De eerste landelijke televisie uitzending

Op 2 oktober 1951 start de eerste officiële landelijke televisie-uitzending. Het betreft een gezamenlijke programmering onder auspiciën van de Nederlandse Televisie Stichting (NTS). Op ongeveer 500 televisietoestellen in Nederland verschijnt de wapperende vlag van de NTS, gevolgd door omroepster Jeanne Roos. Zij heet de kijkers welkom op deze bijzondere avond. Staatssecretaris J.M.L.Th. Cals en voorzitter van de KRO dominicaner theoloog professor J.B. Kors volgen. De strenge heren prijzen in hun toespraak de technologische vooruitgang maar waarschuwen het publiek voor de "persoonlijke passiviteit en grauwe vervlakking" dat het nieuwe communicatiemiddel teweeg kan brengen. "Het is een begin. En we kunnen zeggen dat deze beginperiode een oefenperiode is. Dat wil zeggen dat men dus van ons in deze periode niet volmaakt geslaagde programma’s mag en ook niet moet verwachten. Toch heeft men dit pionierswerk willen beginnen", aldus professor Kors. Na de speeches van Cals en Kors volgt er een filmpje over de Deense televisie-studio die een dag eerder zijn begonnen aan hun eerste uitzending. Daarna was er een korte documentaire te zien over het klokkengieten te Heiligerlee gemaakt door de cineasten J.J. Reucamp en Ted de Wit. Het is dan aan Philips-deskundige professor N.A. Halbertsma om met behulp van de korte film De leek en televisie, een toelichting te geven bij het nieuwe medium. Hierna verschijnt Jeanne Roos weer in beeld en adviseert de kijker een kopje thee te gaan maken: het is pauze.

Een pauze van tien minuten stelt de medewerkers in Studio Irene, in staat het decor om te bouwen voor het eerste Nederlandse televisiespel De toverspiegel. Maar voordat het spel begint leest Jeanne Roos een telegram voor van de in het gebouw van de R.V.D. in Den Haag aanwezige Nederlandse en buitenlandse journalisten. Deze laten weten de uitzending goed te kunnen volgen. Hierna kan De toverspiegel officieel de eerste uitzending afsluiten. Het betekent volgens de Katholieke Radio Gids van 7 oktober 1951, dat de Nederlandse kijkers voor het eerst de mogelijkheden van televisie kunnen ervaren "om in de intieme sfeer van de huiskamer geconfronteerd te worden met vooraanstaande toneelspelers". Het is ook de eerste keer dat de kijkers geconfronteerd worden met een technische storing. Jeanne Roos stelt zichzelf en de kijkers gerust: "Wij komen pas kijken, maar tenslotte komt u ook pas kijken."

NTS vanuit Studio Irene te Bussum

Staatssecretaris mr. J. Cals voor de eerste tv uitzending

Opnames van De toverspiegel

Ontwikkeling en experimentele fase

Philips Experimentele Televisie

Technisch gezien heeft het Nederlandse publiek dan al eerder de mogelijkheden van televisie kunnen ervaren. In 1927 presteert televisie amateur Freek Kerkhof het om met behulp van de Nipkov-schijf een zender-ontvanger van tien lijnen te maken. Met de draaiende schijf kan een beeld worden afgetast en omgezet in elekrische stroom. Het schaduwbeeld dat dan ontstaat in zwart oranje is nog niet geschikt voor uitzendingen. Het mechanische televisiesysteem wordt in de jaren dertig vervangen door Zworykin's iconoscoop. Philips Eindhoven neemt deze uitvinding vanaf 1934 in ontwikkeling, waarna verschillende demonstraties volgen. De radio-omroepen VARA, NCRV en KRO merken de ontwikkelingen op en vragen in 1935 televisie-zendmachtiging aan. Op de voorjaarsbeurs van 1938, debuteren kopstukken uit de toneelwereld en kleinkunst zoals Fien de la Mar, Wim Kan en Corry Vonk voor de camera's van regisseur Erik de Vries. Een massaal toegestroomd Utrechts publiek ziet op een groot scherm groene beelden van de optredens in de studio. Televisie demonstraties als deze dienen dan vooral om de naamsbekendheid van Philips als verkoper van radio’s te vergroten. Verdere ontwikkeling van het medium wordt onderbroken door de Tweede Wereldoorlog. In 1948 zet Philips het televisie avontuur voort. Onder de naam Philips Experimentele Televisie (PET) is drie avonden per week televisie te ontvangen in Eindhoven en omgeving.

Druk van Philips

TV pionier Erik de Vries (links) en Philips dir. Otten

In de jaren na de oorlog ziet Philips hoe televisie in de VS de markt verovert. Vastbesloten marktleider te worden in Europa dringt het concern bij de Nederlandse overheid aan om een nationale televisiezender te beginnen. Met de wederopbouw in het achterhoofd houdt de regering onder leiding van minister-president Willem Drees de boot af. "Als er televisie kwam zou tenslotte iedereen televisie willen hebben zoals iedereen radio wilde hebben. Televisietoestellen zouden duur zijn. Men zou dat verrekend willen zien in zijn loon." Aldus Drees die het geld liever steekt in de bouw van huizen. Ook de omroepverenigingen staan niet te springen. Men is beducht voor het schadelijke effect van het massamedium dat zich kan uiten in passiviteit en afvlakking van het individu. Succes van het vermaaksmedium betekent een aantasting van de goede zeden die dan veilig en geborgen is bij de verzuilde radio-omroepen. Het behoud van de achterban komt in gevaar.

Aangezien de komst van een landelijke zender onvermijdelijk lijkt sturen de omroepen cursisten naar Philips, maar ook vooral naar de BBC. De KRO die in voorzitter Kors een verwoed tegenstander van het nieuwe medium kent, publiceert in haar omroepgids een uitgebreid verslag van Drie weken B.B.C. -televisie. Prachtige foto's tonen de indrukwekkende Studio te Lime Grove, een reportagewagen en een maquette van de nieuw te bouwen studio White City. "Zal Nederland zulk een enorme organisatie wel kunnen opbouwen?" De indruk van cursist Delfgaauw is dat het ook eenvoudiger kan: "Met een aantal enthousiaste en harde werkers zal men ook in Nederland in staat zijn goede en niet te dure televisie-programma's te verzorgen." Dat dit op zeer korte termijn dient te gebeuren maakt Philips in de persoon van directeur Otten in de pers duidelijk. Hij zet de regering onder druk door te verkondigen dat het niet invoeren van een landelijke zender het failliet zal betekenen voor het bedrijf. De regering zwicht en komt met een verklaring: "Na een zorgvuldige afweging van de verschillende belangen heeft de Regering zich bereid verklaard er aan mede te werken, dat het televisie-experiment gedurende twee jaren zal worden voortgezet. Deze voortzetting zal echter slechts op beperkte schaal geschieden en de overheid is niet bereid hiervoor speciale subsidies te verlenen."

Naar Studio Irene

Bereik van de zender in Lopik

Er wordt toestemming gegeven voor drie uur zendtijd verspreid over twee dagen, dinsdag en vrijdag. Iedere avond staat het programma onder redactie van één omroep. Het experiment verplaatst zich naar Bussum waar een leegstaande kerk wordt omgebouwd tot de eerste tv-studio van de NTS, Studio Irene. Bij het Utrechtse Lopik bouwt men een zendmast met een bereik van 65 kilometer, waarmee het dichtstbevolkte gebied van het land bereikt kan worden. Philips levert de apparatuur en technische kennis voor de studio onder leiding van Erik de Vries. Zendermaatschappij NOZEMA staat garant voor de zendtechniek vanuit Lopik. De programma's worden verzorgd door de bestaande radioverenigingen. Nu het televisietijdperk dan ook in Nederland van start gaat willen de omroepen zich toch verbinden aan het nieuwe fenomeen. In de omroepgidsen verantwoorden de directies zich voor hun keuze. Zo is in de NCRV-gids van 20 oktober 1951 te lezen: "Wij zijn met de televisie gestart omdat, nu dit instrument in Nederland bespeeld kan worden, wij het van onze kant willen aanwenden als een hulpmiddel bij de Evangelieverkondiging. Wij zijn gestart omdat deze gave Gods – want dat is ook de televisie- religieuze en culturele winst kan afwerpen voor ons Nederlandse volk."

Start en respons

In de straten rond Studio Irene vraagt men voorbijgangers stil te zijn voor opname

In de week voor de eerste uitzending zijn er korte test-uitzendingen. Vrijwel iedere middag tussen 4 en 5 is er een testbeeld te zien. Daarna is er een wervingsfilmpje van de KLM te zien waarin jongelui worden uitgenodigd zich te laten opleiden tot piloot. Sommige omroepen besteden in hun gids aandacht aan televisie. In aanloop naar de eerste uitzending brengt de KRO gids reportages over televisie in het buitenland. In de editie van 30 september 1951 is voor het eerst de televisie programmering opgenomen. De kijker wordt nog een laatste uitleg gegeven over de bediening van het 'Televisie-ontvangsttoestel'. Het boeiende verslag van de gebeurtenis is een week later te lezen. "In de studio zelf heerste een grote chaos, een wild dooreenkrioelen van kabels, die naar de camera's leidden, een gesleep met grote decorstukken en ander materiaal, dit alles onder het felle licht van de verlichtingsbakken. Voor de leek was het onbegrijpelijk, hoe men uit deze warwinkel wijs kon worden, laat staan tot een geordend programma komen." Nederland heeft televisie en op 16 oktober publiceert de KRO-gids studiofoto's van de historische eerste uitzending. Het toont de lezer de wereld achter het scherm want: 'Slechts het omlijnde gedeelte was voor de kijkers zichtbaar'.

Programma eerste landelijke televisie uitzending

Taak ID	Werk Titel	Onderwerp	Jaar	Datum	Medium
	Opening van het eerste programma van de NTS	Staatssecretaris J.M.L.Th. Cals en voorzitter van de KRO dominicaner theoloog professor J.B. Kors spreken tot de eerste tv-kijkers	1951	2-10-1951	Televisie
	Instructiefilm	Instructiefilm ter ondersteuning van de toespraak van professor N.A. Halbertsma	1951	2-10-1951	Televisie
	De leek en televisie	Philips-deskundige professor N.A. Halbertsma geeft een toelichting bij het nieuwe medium	1951	2-10-1951	Televisie
	De toverspiegel	Televisiespel. De nar Video houdt de mens een spiegel voor, namelijk de televisiecamera. Door de zoeker van de camera wordt een blik op verleden en toekomst geworpen.	1951	2-10-1951	Televisie

2 oktober 1951 in de media

Taak Id	Werk titel	Onderwerp	Jaar	Datum	Medium
29137	Hollands nieuws	In de weilanden bij Lopik graven arbeiders in de grond rondom de betonnen fundamenten en aanhechtingspunten voor tuidraden van een televisie zendmast. De mast wordt, in onderdelen, over de Lek aangevoerd per Rijnaak die er de sluis bij Vreeswijk mee binnenvaart	1950	26-9-1950	Bioscoop
29332	Hollands nieuws	Bij Lopik vindt in de weilanden de bouw van de eerste Nederlandse televisiezender gestaag voortgang. De eigenlijke zendmast staat al overeind; op de top ervan wordt de zendantenne gemonteerd. In een gebouwtje vlak naast de zendmast is de electronische apparatuur voor beeld en geluid ondergebracht. Technici zijn aan de div. panelen druk bezig met installeren en afregelen.	1951	27-1-1951	Bioscoop
20448	Televisie in Nederland	In 1952 wil men met deze documentaire de kijkers uitleggen hoe tv-producties tot stand komen. We zien in Studio Irene - vóór de verbouwing - hoe decorschilders, cameramensen en een regisseur bezig zijn op respectievelijk de vloer en in de schakelruimte en de filmcabine.	1952	1-1-1952	Televisie
3879575	Niet bekend	Een voor de omroepgeschiedenis interessant filmpje met beelden van apparatuur en personeel in Studio 3 B, Studio Irene en Studio Vitus. De volgende namen komen in beeld: Henk de Rover, Gerard Prakke en Bob Vetter.	1952	1-1-1952	Televisie
160267	Televisie in Nederland	Regiekamer met oa Erik de Vries	1952	15-4-1952	Televisie
166492	Feestfilm	Studio Irene int. met opname en uitzendwerkzaamheden	1955	1-1-1955	Televisie
28556	Hollands nieuws	Brand in televisiestudio Irene.	1955	6-4-1955	Bioscoop
21817	Televisie in Holland	De documentaire gaat over de werking van de televisie in Nederland tot 1956. Met beelden uit Bussum van Studio Irene en van Studio Vitus met de provisorische tv-toren. Ook wordt geshowd hoe tv-buitenopnamen van voetbalwedstrijden met hulp van de NTS-reportagewagen tot stand komen.	1956	1-1-1956	Televisie
20436	Wij zijn vijf	De Nederlandse televisie bestaat vijf jaar en dat is reden voor een reportage over de televisiemakers van het eerste uur.	1951, 1956	2-10-1956	Televisie
26023	Tien kaarsen voor een jarige	Amusementsprogramma ter viering van tien jaar televisie in Nederland.	1961	7-10-1961	Televisie
20306	Televisie 1951-1965	Deze documentaire wordt in 1964 uitgezonden ter gelegenheid van de ingebruikneming van het tweede net. Historisch gezien een fantastisch inkijkje in hoe de televisiewereld in Nederland is ontstaan en zich ontplooid heeft. Met aandacht voor studio Irene en de eerste Eurovisie-uitzending	1964	1-10-1964	Televisie
261250	Weet je nog wel	Brand in studio Irene in Bussum waar op 2 oktober 1951 de eerste televisieuitzending plaatsvond	1967	20-7-1967	Televisie
17999	Een dure grap	Terugblik op 25 jaar televisie in Nederland. Met veel archiefmateriaal van programma's uit de beginjaren en min of meer bekende Nederlanders die hun licht laten schijnen op de ontwikkelingen van programma's en techniek	1976	3-10-1976	Televisie
3677460	Continuo	In 1976 viert Hilversum het 25-jarig jubileum van de Nederlandse televisie. De eerste uitzending in zwart-wit vindt plaats op 2 oktober 1951om kwart over acht vanuit studio Irene te Bussum. Staatssecretaris Cals verzorgt de officiële opening. Daarna volgt het drama De toverspiegel.	1976	3-10-1976	Televisie
17448	Tv als informatiebron	Adhv dupes en enkele foto's wordt de verzuiling van het Nederlandse omroepbestel geïllustreerd.	1986	17-3-1986	Televisie
21837	Afscheid Studio Irene	Feestelijke bijeenkomst omroep- en oud-omroepmedewerkers ter gelegenheid van afscheid Studio Irene, de beginplek van de Nederlandse televisie.	1987	4-4-1987	Televisie
24465	Nogges	Interview met oud-regisseur Dick van Bommel over de beginperiode van de televisie in Nederland, de werkwijze toen en nu, aard van de programma's en de omgang met collega's.	1989	13-2-1989	Televisie
684903	Ovt	Serie 'Cheerio!' over Nederland tijdens de wederopbouw. In deze aflevering: de komst van de televisie.	1989	20-4-1989	Radio
109490	Tv-toen	Als inleiding op de serie een documentaire, waarin drie historici aan het woord komen over het belang van de Nederlandse film (oa bioscoopjournaals en speelfilms) en televisie als bron voor historisch onderzoek, afgewisseld met veel beeldmateriaal.	1989	6-8-1989	Televisie
667699	Oral history	J.A.R.M. Schimmel, electricien en belichtingstechnicus by de NTS en NOS, blikt terug op zyn omroeploopbaan. Als electricien by verbouwing Studio Irene betrokken. De eerste uitzending (2 oktober 1951.	1990	6-8-1990	Radio
39213	Oral history van de omroep	De 73-jarige televisie-pionier H. H. (Harrie) Heuts blikt terug op zijn televisieloopbaan. In 1951 kwam hij in dienst van de NTS als hoofdtechnicus reportage, werd technisch productieleider Buitendienst en weer later stafmedewerker NOS-DTP. Harrie Heuts vertelt over het begin van de Nederlandse televisie, haalt herinneringen op aan spraakmakende programma's en uitzendingen	1991	29-1-1991	Radio
39466	Oral history van de omroep	Gesprek met H.P. Maas, de man die in 1951 in dienst treedt als eerste studiochef van Studio Irene. Maas wordt later secretaris van de Televisie Coördinatie Commissie. Hij vertelt over de eerste tv-uitzendingen en de oprichting van de European Broadcasting Union in 1950. Dit orgaan organiseert de eerste Eurovisie-uitzendingen. Dit zijn programma's die in heel Europa tegelijkertijd te zien zijn.	1991, 1951	29-8-1991	Radio
216993	Markant	Serie portretten waarin deze keer tekstschrijver, regisseur en producer Willy van Hemert centraal staat. Een terugblik adhv interviews, foto's en archiefbeelden.	1992	10-1-1992	Televisie
481618	Journaal	Shots van de sloop van de voormalige Studio Irene in Bussum	1992	17-8-1992	Televisie
246060	Krasse knarren	Piet van Sevenster (De Bie), gepensioneerd directeur-generaal Eurotelevisie, vertelt over de eerste televisie-uitzendingen. Hij ontdekt, lopend door Bussum, dat Studio Irene is afgebroken.	1994	9-1-1994	Televisie
80180	Middageditie	Eerste deel van een serie waarin, ihkv de komende eeuwwisseling, wordt teruggekeken op belangrijk gebeurtenissen in Nederland in de 20e eeuw. Deze keer: de komst van de televisie in 1951.	1999	4-1-1999	Televisie
595401	Tijd voor twee	In de rubriek '2000 jaar geschiedenis herhaalt zich' reist de verslaggever terug naar het jaar 1951, waarin de eerste televisie-uitzending door de NTS van start ging.	1999	17-9-1999	Radio
108677	Aspecten van maatschappijleer	Aandacht voor: de ontstaansgeschiedenis van het Nederlandse omroepbestel: oa de eerste televisie-uitzending op 2 oktober 1951	2002	16-9-2002	Televisie
24744	Andere tijden	Over de experimenten en investeringen van het bedrijf Philips om televisie in Nederland te introduceren. We horen en zien de opvattingen van de voorzitter van de KRO, professor Kors en de oprichting van de Nederlandse Televisie Stichting (NTS).	2003	23-9-2003	Televisie
238410	Het klokhuis	Ernst van der Pasch toont het eerste houten televisietoestel, dat ook wel het 'hondenhok' wordt genoemd.Aan de orde komen: de eerste uitzending op de Nederlandse televisie in 1951	2005	11-3-2005	Televisie