Categorie:Televisievormgeving

Wat is televisievormgeving?

Eigenlijk zou je kunnen stellen dat alles op televisie vormgegeven is, maar als er gesproken wordt over televisievormgeving of audiovisuele vormgeving, dan gaat het vaak om een variant van grafische vormgeving die op televisie te zien is. Waarin televisievormgeving zich met name onderscheidt van grafische vormgeving is de dimensie tijd; televisievormgeving kan bewegen en kan vergezeld zijn van audio.

Op televisie zijn er, net als bij grafische vormgeving, verschillende soorten vormgeving.
1. Vormgeving op televisie die in dienst staat van de huisstijl van een zender, net of omroepvereniging. Dit zijn bijvoorbeeld stationcalls, idents, programma-introducties, programma-promo's, overzichten, storingsbeeld. In deze uitingen speelt meestal het logo van de zender een belangrijke rol en/of wordt de identiteit van de zender gevisualiseerd.
2. Vormgeving die in dienst staat van een programma, bijvoorbeeld een programmaleader of aftiteling, de titelbalken of infographics in een programma, maar ook een programma in het geheel kan gezien worden als voorbeeld van televisievormgeving.
3. Vormgeving op televisie die in dienst staat van het overbrengen van informatie, zogenaamde infographics. Deze vallen meestal ook onder huisstijl uitingen of onder programmavormgeving.

Geschiedenis van televisievormgeving

De eerste die zich bij de televisie bezig houdt met ontwerpen is Peter Zwart. Hij is vanaf het begin van televisie verantwoordelijk voor decor ontwerp en grafisch ontwerp. Pas in 1958 komt er een splitsing in deze twee werkzaamheden wanneer Hans Moolenaar als grafisch ontwerper in dienst treedt. Niet lang daarna komen eerst Ton Holst en dan Marcel van Woerkom erbij. De grafische afdeling houdt zich -zoals de naam al impliceert- in de eerste jaren nauwelijks bezig met bewegende grafiek maar maakt vooral titelkaarten met daarop de titels van programma's of van onderdelen in programma's. Omdat er in die jaren nogal eens wat fout ging met de techniek van het televisiemaken, werden er ook veel kaarten gemaakt met de tekst 'storing' erop. Voor actualiteiten programma's en het NTS Journaal maakte de afdeling onder andere landkaarten en andere infographics.

Vanaf begin jaren zestig begint het aantal televisiebezitters en het aantal uitzenduren in rap tempo toe te nemen. De grafische afdeling groeit mee, onder de bezielende leiding van Ger van Essen. In deze periode komen onder andere deze ontwerpers in dienst: Hans de Cocq, Johan Volkerijk, Jaap Drupsteen, Rob van den Berg, Frans Schupp, Arie Teunissen, Will Bakker, Reina Nieland en Henk Vermolen. Er ontstaat bij programma makers en bij de NTS grafisch ontwerpers sterk de behoefte om hun ontwerpen te laten bewegen. Dat gebeurt bijvoorbeeld door het gebruik van rijkelijk geillustreerde en/of bedrukte titelrollen die voor de camera afgerold werden, door landkaarten met bewegende delen te introduceren voor actualiteitenprogramma's en -heel voorzichtig- met het maken van animaties en andere trucages.

Belangrijke voorlopers eind jaren zestig zijn regisseurs Bob Rooyens en Rob Touber. Deze regisseurs experimenteren met de techniek die voorhanden is en combineren in hun shows het werk van grafici met speciale effecten. Jaap Drupsteen is een van de ontwerpers die de mogelijkheden ziet en er iets mee wil gaan doen. Bij de VPRO krijgt hij in 1971 de kans om zijn ideeën ten uitvoer te brengen.

De VPRO-televisievormgeving heeft daarmee een bijzondere plaats in de geschiedenis van televisievormgeving want vanaf dat moment zijn zij de enige omroep met een eigen vormgever in dienst die zich bezig houdt met het uitdragen van de huisstijl op televisie. Alle andere omroepen zijn verplicht om van de diensten van de NTS (vanaf 1969 NOS) grafische afdeling gebruik te maken. De NOS-ontwerpers hebben geen bezwaar tegen Drupsteens werkzaamheden bij de VPRO, hij is immers een ex-collega en zijn VPRO-signalen en andere producties worden door de ander televisievormgevers bewonderd. In andere gevallen waar omroepverenigingen zich proberen te ontrekken, komen de NOS-ers wel in actie. Dit is bijvoorbeeld het geval bij de VARA huistijl van Swip Stolk in 1978 en bij een pitch voor de nieuwe huistijl van de NCRV in hetzelfde jaar.

Bij de NOS afdeling zit men zeker niet stil, de introductie van kleurentelevisie, video en chroma-keyen verruimen de mogelijkheden van de ontwerpers enorm. Een grote verbetering is het opzetten van een eigen Electronische Trucage Studio begin jaren tachtig. Dat betekent dat men voor het maken van animaties en het gebruik van andere trucages niet meer afhankelijk is van de beschikbare tijd en ruimte in het Cinecenter of studioruimtes. In de jaren zeventig en begin jaren tachtig groeit de afdeling nog steeds, Frans Lasès, Ron van Roon en Lydia Pees zijn enkelen van de ontwerpers die in in deze periode aangenomen worden. Chef van de afdeling in 1980 is Willem Hillenius. Verder werken er diverse grafisch assistenten of werktekenaars, zoals Ton Hoksbergen en beschikt de afdeling over een zeefdrukkerij die bemand wordt door Gabriëlle Otten.

De periode vanaf eind jaren zestig tot begin jaren tachtig wordt door veel televisieontwerpers gezien als een tijd van gouden bergen. Vanwege de bestedingsverplichting van de omroepverenigingen bij de NOS werd er niet met geld gewerkt. De ontwerpers hoefde hun uren en materialen niet te registreren, er was werk genoeg en iedereen had zijn of haar eigen specialiteit en 'klanten'kring. Dat alles veranderde eind jaren tachtig in aanloop op de privatisering van de facilitaire tak van de NOS. De monopoliepositie van NOS Grafisch Ontwerp op het gebied van televisievormgeving kwam ten einde en het bedrijf moest gaan concurreren met commerciele afdelingen, zoals die van Valkieser en met de vele ontwerpbureaus van oud-NOS ontwerpers (zoals Beeldwerk van Rob van den Berg) en met de eerste lichting ontwerpers speciaal opgeleid in audiovisueel ontwerpen.

Congressen en symposia

International TV Design Colloquium '76 (3-6 mei 1976)
TV Graphics '81 (16-20 februari 1981)
Television Design International (1986)
TV-versierders bij Beeld en Geluid (31 oktober 2008)

Tentoonstellingen

Expositie van NTS grafici en decorontwerpers in 1962, Amsterdam.
'Telegrafiek' televisieontwerpen van NTS-grafici en hun internationale collega's, 1965 bij Drukkerij Siegfried te Amsterdam.
Expositie van NOS grafici bij Studio Idee te Loenen in 1969.
'Tentoonstelling Tv grafiek' in de Vara-studio, juni 1969.
'TeeVee Grafiek' in het Martinair gebouw op Schiphol in 1970 (na aanleiding van de Frans Duwaerprijs voor het ontwerperscollectief van de NOS in hetzelfde jaar).
Expositie van NOS grafici en decorontwerpers in de Stadschouwburg in Tilburg in 1972.
'Beeldje voor beeldje', van 4 oktober tot 10 november 1974 in het Stedelijk Museum te Amsterdam.